Απιδανός Ποταμός: Από την αρχαιότητα έως και την σύγχρονη εποχή

Άρθρο – Εργασία του Φιλόλογου – Καθηγητή κ. Ευάγγελου Μπαλντούνη.

ΟΙ ΔΥΟ ΔΙΑΚΛΑΔΩΣΕΙΣ ΤΟΥ: “Απιδανός ποταμός” είναι η ονομασία που είχε κατά την αρχαιότητα ο σημερινός Φαρσαλίτης Οι πηγές του βρίσκονταν σε δύο μέρη: στα Φάρσαλα και στα Βρυσιά. Άφθονα τα νερά που ανέβλυζαν μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, όταν τα υπόγεια ύδατα δεν είχαν μειωθεί από τις αγροτικές γεωτρήσεις. Αποτελείται από δύο βραχίονες: τον Βρυσιώτικο (στο ομώνυμο χωριό) και τον Ταμπάκο στα Φάρσαλα. Η λέξη προέρχεται από το τουρκικό tabak = βυρσοδέψης (στις πηγές του έπλεναν τα δέρματα οι ταμπάκηδες). Οι δύο βραχίονες ενώνονται στην Κυψέλη των Σοφάδων. Από εκεί συνεχίζει τη ροή του ο ενιαίος Απιδανός για να χυθεί στον Ενιπέα, λίγο πριν από τον Βλοχό του Παλαμά.

Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ Ι. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤΑ ΒΡΥΣΙΑ: Η Βρυσιώτικη διακλάδωση πηγάζει στην άκρη των Βρυσιών, δίπλα στο δημόσιο δρόμο. Ο Ιωάννης Οικονόμος Λαρισαίος, αναφερόμενος στα ποτάμια της Θεσσαλίας, έγραψε το 1817 τα εξής για το Βρυσιώτικο βραχίονα: “…. Ο Φερσαλίτης, ελληνικά Απιδανός, το οποίον αναβρά εις το χωρίον Βρυσιά, και τούρκικα Πεγ Πουρνάρι ονομαζόμενον, ξέμακρα από τα Φέρσαλα δύο ώραις κατά το δυτικοβόρειον, αυτό το ποτάμι δεχόμενον το αναβρυστικόν νερόν του Ταμπάχ χανά των Φερσάλων…”. Το σωστό είναι Μπεκ Μπουνάρ. Γράφεται Βeg Pinar (Πηγή του Μπέη), ή Beka Pinar (Αιώνια Πηγή).

ΟΙ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤΑ ΦΑΡΣΑΛΑ: Ο βραχίονας των Φαρσάλων πήγαζε έξω από τα αρχαία τείχη, κάτω από τον λόφο της Αγίας Παρασκευής. Τώρα που τα νερά στέρεψαν, ο χώρος αναμορφώθηκε με τις διάφορες παρεμβάσεις που συντελέστηκαν. Εκεί έχει φτιαχτεί και το άγαλμα της Θέτιδος που εμβαπτίζει για να κάνει αθάνατο τον μυθικό Αχιλλέα. Είναι ένα όμορφο μέρος, αρκετά δροσερό για το καλοκαίρι, όπου όλα τα παιδιά μαζεύονται και παίζουν. Ο Καρδιτσιώτης δικηγόρος Δημ. Διδάγγελος, μας πληροφορεί πως οι πηγές του Απιδανού μέσα στα Φάρσαλα λέγονταν Γουγιάβες και ο ποταμίσκος αμέσως μετά τις πηγές του, Αϊκλής (η ονομασία είναι από το τουρκικό ayakli = ποδαράτος). Ο Ιωάννης Οικονόμος σημειώνει: “… Κάτω από την χώραν Φέρσαλα αναβρά το πλούσιον νερόν, ελληνικά Οινόχονον ονομαζόμενον, και τώρα του Ταμπάκχανά, εξ αιτίας οπού εις το Κεφαλόβρυσόν του οι ταμβάκηδες πλαίνουν τα τομάρια. Αυτό το νερόν ολίγο παρακάτω χύνεται εις το ποτάμι Φερσαλίτην… “.

Σύμφωνα με άγγλο περιηγητή κατά το 1805, με το όνομα Φερσαλίτης ονομαζόταν ο Ενιπέας. Αυτό το ποτάμι όμως οι κάτοικοι το έλεγαν Τσιναρλής και όχι Φερσαλίτης. Φαίνεται έτσι ότι κατά τόπους και εποχές το υδρωνύμιο “Φερσαλίτης” αποδιδόταν και στον Ενιπέα και στον Απιδανό.

Η ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΗΡΟΔΟΤΟΥ ΣΤΟΝ ΑΠΙΔΑΝΟ: Η αρχαιότερη μνεία του Απιδανού γίνεται στον Ηρόδοτο. Γράφει στο βιβλίο Ζ,129: “…. στο μέση των προαναφερομένων βουνών είναι η Θεσσαλία σαν λεκάνη. Την διασχίζουν πολλά ποτάμια, αλλά πέντε είναι τα σπουδαιότερα: ο Πηνειός, ο Απιδανός, ο Ονόχωνος, ο Ενιππέας και ο Πάμισος…”. Τον θεωρεί δε ως τον μεγαλύτερο ποταμό της Αχαΐας Φθιώτιδας (ενώ ήταν ποτάμι της Φθίας). Γνωστοποιεί στο Ζ 196: “… Από τα ποτάμια της Θεσσαλίας μόνο ο Ονόχωνος στέρεψε όταν ήπιε ο περσικός στρατός το νερό του. Από τα ποτάμια της Αχαΐας Φθιώτιδας ούτε ο Απιδανός, το πιο μεγάλο ποτάμι, δεν στάθηκε ικανός να επαρκέσει…”.

ΟΙ ΥΠΟΜΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΤΟΥ ΡΟΔΙΟΥ, ΤΟΥ ΣΤΡΑΒΩΝΑ, ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ και ΤΟΥ ΛΟΥΚΑΝΟΥ, ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΠΙΔΑΝΟ: Ο Απολλώνιος τον χαρακτηρίζει ως στροβιλώδη (δινήειν) και μέγαν. Στο έργο του «Αργοναυτικά», Α, 35 – 39 γράφει: “Αμέσως ήρθε και ο Αστερίωνας, ο γιος του Κομήτη, ο οποίος κατοικούσε στον στροβιλώδη Απιδανό, στο Φυλλήιον όρος, στα μέρη της Πειρεσίας, εκεί όπου ο μεγάλος Απιδανός και ο θεϊκός Ενιπέας κυλώντας από μακριά, φτάνουν και ενώνουν τα νερά τους και γίνονται ένα ποτάμι”. Σύντομη αναφορά στον Απιδανό κάνει και ο Στράβων, σύμφωνα με τον οποίο ο Ενιπέας χύνεται σ’ αυτόν (ενώ συμβαίνει το αντίθετο). “Ο Ενιπέας πηγάζει από την Όθρυ, διέρχεται κοντά στη Φάρσαλο και χύνεται στον Απιδανό κι αυτός στον Πηνειό” Στράβων Θ, 5-6. Ο Λατίνος Λουκανός, 1ος αι μΧ, τον περιγράφει ως ορμητικό ποτάμι : “Και όλα τα ποτάμια της Θεσσαλίας, χωρίς να τα γνωρίζει η θάλασσα, χύνονται στον Πηνειό. Ο Απιδανός πηγαίνει με την ορμητική ροή του και ο Ενιπέας, που δεν αναπτύσσει ταχύτητα μέχρι το σημείο της συμβολής του” Λουκανός, Farsalia, VI, 370 – 373.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ “ΑΠΙΔΑΝΟΣ”: Γι’ αυτό το υδρωνύμιο έχουν προταθεί τρεις ερμηνείες: 1) Από τις αρχαίες λέξεις άπιος (μακρινός) + δα (επιτακτικό) + ναίω (ρέω, εκχειλίζω, είμαι πλήρης). 2) Από την ινδοευρωπαϊκή λέξη danu, που σημαίνει υγρασία, δροσιά, σταγόνα, νερό, ποταμός. Από την ίδια ρίζα είναι τα υδρωνύμια Δούναβης, Ροδανός, Ηριδανός κ ά. 3) Από το αρχαίο ρήμα πιδύω, το οποίο σημαίνει αναβλύζω, αναβρύζω, εκρέω, αναπηδώ (δες πίδακας). Ίσως ο Απιδανός να ήταν ένας “πιδήεις” ποταμός, δηλ. πλούσιος σε πηγές.

ΤΟ ΨΑΡΕΜΑ ΣΤΑ ΝΕΡΑ ΤΟΥ ΑΠΙΔΑΝΟΥ: Ο Απιδανός στη διαδρομή του δεχόταν τα νερά πολλών ρυακιών και σε πολλά μέρη είχε μεγάλες “βάθες”. Αυτές είχαν βάθος που ξεπερνούσαν το “ένα καμπαναριό”. Η κοίτη του ήταν λασπώδης και σ’ αυτό οφείλονται τα πολλά βαθιά σημεία και τα πολλά και νόστιμα ψάρια, κυρίως οι γουλιανοί (μεγάλα ψάρια του Πηνειού, τα οποία πολλές φορές ζύγιζαν μέχρι 50 κιλά). Λόγω του βάθους που είχε ο Απιδανός, οι ψαράδες ήταν εφοδιασμένοι με αρχέγονα σωσίβια. Ήταν τα ταπεινά νεροκολόκυθα που έδεναν στη μέση τους. Αυτά όταν ξηραίνονταν, ήταν πανάλαφρα και κούφια στο εσωτερικό τους και γι’ αυτό επέπλεαν στο νερό. Παλιότερα στα νεροκολόκυθα έβαζαν πόσιμο νερό, αφού τα έκοβαν από πάνω. Συχνά τα κρεμούσαν για διάκοσμο στους τοίχους των σπιτιών. Στη δεκαετία μάλιστα 1950 – 1960 ήταν της μόδας να τα βάφουν εξωτερικώς με ποικίλα ζωηρά χρώματα.

ΠΡΟΒΟΛΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ: Μέχρι τη δεκαετία 1950 – 1960, ο Απιδανός έσφυζε από ζωή, και η ανθρώπινη παρουσία ήταν καθημερινή. Οι χωρικοί πήγαιναν εκεί για να ποτίσουν τα ζώα τους, να πλύνουν, να ψαρέψουν, να πάρουν πόσιμο νερό. Σήμερα τον προσπερνάς αδιάφορα. Δεν έχει καθαρά νερά, δεν έχει τα ψάρια που είχε, δεν μπορεί να μας προσφέρει απολύτως τίποτα. Παραμελημένος και βρομισμένος από τον άνθρωπο, σέρνει αργά τα λιγοστά νερά του και μοιάζει σαν να κλαίει τη μοίρα του.

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ: Σύμφωνα με τη μυθολογία, από ποταμούς κατάγονταν σπουδαίοι άνθρωποι και ήρωες. Νύμφες σεργιάνιζαν σε πηγές και κρήνες που θεωρούνταν τόποι εξαιρετικών γεγονότων. Πολλοί ποτάμιοι θεοί εμπλέκονται σε ερωτικές ιστορίες ή γίνονται μάρτυρες ερώτων που εξελίσσονται μέσα τους ή κοντά τους. Οι αρχαίοι Έλληνες διέτρεφαν απέραντο σεβασμό στη φύση και για όσα αυτήν προσφέρει. Προσπαθούσαν δε συνεχώς μέσα από τους μύθους να την κατανοήσουν και να την εξευμενίσουν….

ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΔΟΣΗΣ ΤΙΜΩΝ ΣΤΟΥΣ ΠΟΤΑΜΟΥΣ: Στη μυθολογία μας τονίζεται η λατρεία των ποταμών, η πίστη και η αφοσίωση σε ποτάμιες θεότητες. Με τελετουργικές δε πράξεις εκδηλώνανε την προσήλωση και το ενδιαφέρον τους. Στα νερά τους βρίσκανε μια δύναμη κάθαρσης, ανάλογης με εκείνη που αναζητούσαν επισκεπτόμενοι τα ιερά τού Απόλλωνος. Ο Ησίοδος αναφέρει: “Μη διασχίζετε ποτέ τα νερά των ποταμών με το αιώνιό τους ρέμα, πριν να πείτε μια προσευχή, με τα μάτια προσηλωμένα στα εξαίσιά τους νάματα. Πριν να βρέξετε τα χέρια σας στο ευχάριστό τους και καθάριο νερό”.
~ Ο δε Όμηρος δίνει υπέροχους χαρακτηρισμούς στους διάφορους ποταμούς: ιερός – δίος – λάβρος (με μεγάλη ορμή, φουριόζος) – ωκύρρους (γοργορέματος) – δινήεις (με πολλές δίνες) – αργυροδίνης – βαθυδίνης και κελάδων (με μουσικότητα).